काठमाडौँ । महोत्तरीका किसानलाई अहिले कामको भ्याइनभ्याइ छ । मुख्यबाली धान काट्ने, निहिनमा सुकाउने, मुठा पार्ने, दाइँ गर्ने र थन्क्याउने चटारो छ । मुखको बाली धान थन्क्याउने चटारोबीच नै अहिले नै अर्को मुख्यबाली गहुँ र चना, मुसुरासहितका दलहन बाली लगाउने बेला छ । यस्तै आलु र उखु रोप्ने धमाधमले किसान व्यस्त छन् । यसैबेला खेती मजदुर नपाइँदा खेतीपातीका काममा किसानलाई धौधौ परेको छ ।
अगौटे धान कतिले काटेर चुट्ने तथा दाइँ गर्ने सकेका छन् । कतै काटेको धान निहिनमा सुक्दैछ । अलि पछौटे धान खेतमा पहेँलपुर बालामा झुलिरहेको छ । अब काट्ने सुरसार हुँदैछ । धान काटेर खाली भएको खेत खनजोत गरेर हिउँदे बाली लगाउने तयारीको बेला छ । तर, अहिले आफ्ना वरपर जन (मजदुर) नपाइँदा कुनै काम सोचे जसरी समयमा सक्न नपाएको किसान बताउँछन् ।
यसपालि अनुकूल वर्षाले धान राम्रो फल्दा यहाँका किसानको अनुहार उज्यालो छ । ‘धान राम्रो फलेको छ, मौसमले साथ दिएकै हो ।’, भङ्गाहा-४ रामनगरका ८० वर्षीय किसान दीपबहादुर फुयाँल भन्छन्, ‘तर पहेँलपुर पाकेको धान काट्न भनेको बेला जन पाइदैनन्, धानको बाला झुर्रिएर बग्रेल्ती भुइँमा झर्न थालेको छ ।’ अहिले पाकेको धान थन्क्याउने र हिउँदेबाली लगाउने समयमा जन नपाउँदा सास्ती पाइएको उनी बताउँछन् ।
धान काटेर खाली भएको खेत हिउँदे बाली लगाउन खनजोत गर्न अहिले किसानलाई धमाधम छ । अगौटे धान लगाएका किसान अब लगालगी गहुँ, चना, मुसुरो छर्ने, आलु र उखु रोप्ने कामले छोपेको बताउँछन् । यस्तै अतिरिक्त जनको आवश्यकता पर्ने बेला मान्छे नपाएपछि खेतीपातीका कामले दिक्क लगाउने गौशाला-१२ का किसान योगेन्द्र महतोको गुनासो छ ।
जिल्लाका गाउँनगर बस्तीमा खेतीपातीका काम जान्ने कृषि जनशक्ति कामकै लागि भारतका पञ्जाव र हरियाणा गएपछि यहाँ जनको अभाव भएको हो । खेतीपातीका काममा पोख्त मानिने मुसहर, बाँतर जाति समुदायका काम गर्नसक्ने उमेरदारी जति सबै पञ्जाव र हरियाणा गएका छन् । यी समुदायको बसोबासका बस्ती पस्दा अचेल हिँडडुल गर्न नसक्ने बूढाबूढी, महिला र स-साना बालबालिकामात्र भेटिन्छन् । खेतीपातीका काम आफ्नै ठाउँमा पाइए पनि यहाँ पाइने पारिश्रमिकले घरपरिवार धान्न नसक्ने भएपछि १५-१९ वर्षका युवा भारत जाने गरेका भङ्गाहा-५ कर्पुरगञ्जको बतराही बस्तीका रामजुलुम बाँतर बताउँछन् ।
कृषि क्षेत्रका काममा पोख्त मानिने यी समुदायका किशोर र युवा भारततिर छन् । साहुले एकाध लाख ऋण पत्याउने साना किसान परिवारका युवा खाडीमा छन् । उर्वर उमेरका युवा कमाउन नै विदेश गएपछि यहाँ खेतीपाती गर्ने घट्दै गएका छन् । तीन दशक पहिलेसम्म तीन हल गोरु पालेर घुँडा धसेर आठ-दश बिघा खेती गर्ने किसान अब जग्गा बेचेर सहर बस्न थालेका छन् । ‘काम गर्ने जन नपाएपछि जग्गा बाँझो रहेको कति हेर्नु ? छोराछोरी पढ्ने भनेर विदेशतिर लागे, आफू काम गर्न सक्न छाडियो, भएको अलिअलि जग्गा बरबटैया दिएर घर थन्किएका छौँ ।’, बर्दिबास-९ पशुपनिगर बनरझुल्लाका बच्चुलाल महतो भन्छन् । पछिल्लो दशक महतोजस्ताको सङ्ख्या यहाँका बस्तीबस्तीमा बढ्दै छ ।
यहाँको कृषि जनशक्ति विदेशिने क्रम नरोकिए अब केही वर्षपछि जताततै पर्ति जग्गा देखिने बर्दिबास-६ कृष्णपुरका ५५ वर्षीय किसान विनोद ठाकुर बताउँछन् । जिल्लामा ७० हजार हेक्टर कृषियोग्य जग्गा रहेको कृषि ज्ञान केन्द्र महोत्तरी कार्यालयको तथ्याङ्क छ । बर्सेनि खेतीपातीमा अनुकूल नहुँदा आठ-दश हजार हेक्टरमा किसानले पालो बाली लगाउन पाउँदैनन् । उखु, रहरीसहितका बाली वर्षभरि लाग्ने भए पनि धेरैजसो जग्गा दुई-तीन बाली लगाउन मिल्ने छन् । तर, खासमा जनशक्तिकै अभावले एउटा बालीपछिको अर्को बाली लगाउने काम घट्दै गएको जिल्लामा खेतीपातीमा कहलिएका किसान गुनासो गर्छन् ।
खेतीपाती गर्न बीउ, मलखाद समयमा नपाइने, सिँचाइको प्रबन्ध नहुनु, किसानले चाहिएको बेला सजिलोसँग दुई-चार पैसा ऋण नपाउने भएपछि जाँगर मार्न थालेका छन् । अझ पछिपछि त जनसमेत पाउन छाडिएपछि अब खेती धान्न सकिने अवस्था नरहेको औरही-७ भोइलका ७० वर्षीय मोहन महतोको गुनासो छ ।
यो अवस्था चिर्न तीनै तहका सरकारले सर्वसाधारण किसानलाई उत्प्रेरित गर्न बीउ, मलखाद, प्राविधिक सल्लाह र सुलभ खेती ऋणसँगै भारत जाने श्रमिकलाई यहीँ काम र दामको आकर्षण दिनसकेमात्र खेती चल्नसक्ने गौशाला-११ का ७५ वर्षीय किसान लक्ष्मीप्रसाद महतोले बताएका छन् ।
