काठमाडौँ । भारतले हालै ७७ अर्ब अमेरिकी डलर बराबरको विशाल जलविद्युत् आयोजना योजना सार्वजनिक गरेको छ, जुन देशको जल–ऊर्जा सुरक्षालाई सुदृढ पार्ने मात्र होइन, चीनको तिब्बतमा बढ्दो बाँध निर्माण गतिविधिको रणनीतिक जवाफ पनि हो । NDTV को रिपोर्ट अनुसार, भारतको नयाँ योजना हिमालय क्षेत्रका प्रमुख नदीहरू- ब्रह्मपुत्र (यारलुङ त्साङपो), सतलज, र चिनाबमा केन्द्रीय रूपमा केन्द्रित छ, जहाँ चीनले पनि तीव्र गतिमा जल परियोजना सञ्चालन गरिरहेको छ ।
भारतको जलस्रोत मन्त्रालयले बताएको छ कि यो पहल ‘हरित ऊर्जा’ र ‘रणनीतिक स्थायित्व’ दुवैका लागि अनिवार्य छ । भारतले सन् २०३० सम्ममा आफ्नो जलविद्युत् उत्पादन क्षमता ५०% भन्दा बढीले बढाउने लक्ष्य राखेको छ। यसले देशको ऊर्जा आत्मनिर्भरता बढाउने र जीवाश्म इन्धनमा निर्भरता घटाउने अपेक्षा गरिएको छ ।
रिपोर्ट अनुसार, चीनले हालै तिब्बतको ब्रह्मपुत्र नदीमा विशाल बाँधको निर्माण सुरु गरेको छ, जसले भारतका असम र अरुणाचल प्रदेश क्षेत्रमा पानीको प्रवाहमा दीर्घकालीन प्रभाव पार्ने चिन्ता बढाएको छ। विशेषज्ञहरूका अनुसार, चीनको बाँध परियोजना केवल जलविद्युत् उत्पादनका लागि होइन, भूराजनीतिक दबाबका लागि पनि हो- जसले भारतमाथि ‘जल नियन्त्रण’ मार्फत रणनीतिक लाभ लिन खोज्छ।
भारतीय नीति-निर्माताहरूले भने यो नयाँ योजना “कूटनीतिक सन्देश” समेत हो। भारतले संकेत दिएको छ कि ऊ आफ्नो प्राकृतिक स्रोतको नियन्त्रण र उपयोगमा अब निष्क्रिय बस्नेछैन। परियोजनाहरूको अधिकांश लगानी सार्वजनिक-निजी साझेदारी (PPP) मोडेलमा हुनेछ, जसमा केन्द्र र राज्य सरकारहरू दुवै संलग्न हुनेछन्।
परियोजनाको पहिलो चरणमा अरुणाचल प्रदेश, सिक्किम, र जम्मु–कश्मीरका नदी तटीय क्षेत्रमा प्राथमिकता दिइनेछ। यस्ता परियोजनाले रोजगार सिर्जना, ग्रामीण पूर्वाधार र विद्युत् आपूर्तिमा समेत ठूलो परिवर्तन ल्याउने अपेक्षा गरिएको छ।
ऊर्जा विज्ञहरूका अनुसार, यो कदमले भारतलाई केवल आत्मनिर्भर बनाउने होइन, क्षेत्रीय ‘हाइड्रो डिप्लोमेसी’ मा नयाँ सन्तुलन कायम गर्नेछ। यसले दक्षिण एशियाका अन्य मुलुकहरू (नेपाल, भूटान, बंगलादेश)सँग पनि जलविद्युत् सहकार्यका नयाँ ढोका खोल्नेछ ।
चीनको जल नीति र बाँध निर्माणको दीर्घकालीन असरबारे चिन्तित अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले भारतको यो कदमलाई ‘सन्तुलनको प्रतिक’ भनेर स्वागत गरेको छ। धेरै विश्लेषकहरूले यसलाई जल सुरक्षाको युद्धमा भारतको दीर्घकालीन रणनीतिक कदमको रूपमा व्याख्या गरेका छन् ।
