केही महिनाअघिसम्म उच्च दरमा बढेर शिखर चुमेको नेपालको सेयर परिसूचक नेप्से हाल उत्साहप्रद छैन । अहिले सेयर बजार परिसूचक घट्दो क्रममा मात्रै छैन, दैनिक कारोबार रकम पनि एकदमै सानो हुन थालेको छ । यसले सेयर बजारको अबको दिशालाई अन्योलपूर्ण बनाएको छ । यस्तो अवस्थामा सेयर बजारमा भर्खरै प्रवेश गरेका तथा बुझ्दै गरेका लगानीकर्ताहरू आत्तिएका पनि छन् । नेपाली सेयर बजार अब कतातिर जाला र लगानीकर्ताले के बुझ्नुपर्ला भन्ने विषयमा सेयर लगानीकर्ता तथा विश्लेषक नवराज भट्ट यसो भन्छन्:

१. लगानीकर्ताको मनोबल खस्किन सक्छ

सेयर बजारमा कारोबार रकम दिनदिनै घटेपछि त्यसको खोजी हुने थालेको छ । सेयर बजारमा पुनः एक हिसाबले ठूलो पहिरो गएको छ भने पनि हुन्छ । वित्त बजारमा तरलता संकट गहिरिँदै गर्दा सेयरबजारमा सेयर मूल्य घट्ने क्रम तीव्र बनेको हो । बजारलाई आड दिने आधार कमजोर बन्दा लगानीकर्ताको मनोबल खस्किएको छ र उनीहरू सस्तैमा सेयर बेचेर भए पनि पैसा निकाल्ने प्रयासमा लागेका छन् । केही महिनाअघि दैनिक कारोबार रकम साढे दुई अर्बमाथि पुगेकामा त्यसयता घट्दै आएर अहिले ३३ करोड हाराहारीमा सीमित भएको छ । यसरी कारोबार रकम दिनदिनै घट्नुमा ठूला र संस्थागत लगानीकर्ता बजारबाट टाढा बसेको कारण मान्न सकिन्छ । केही कम्पनीको साधारण सेयर निष्कासन क्रम बढेको र हकप्रदका लागि रकम जोहो गर्नुपर्ने बाध्यताले लगानीकर्तालाई दोस्रो बजारको किनबेचमा साँघुर्‍याएको अवस्था छ भने अर्कोतर्फ तरलता अभाव, राजनीतिक अन्योललगायतका कारणले लगानीकर्ताको मनोबल कमजोर भएको छ ।

२. नयाँ लगानीकर्ता डुब्न सक्छन्

जतिसुकै मूल्य बढेको बजारमा पनि रातो चिह्नसहित बजार ओरालो लागेको देख्न पाइन्छ । यो क्रम नेपालको सेयर बजारले पनि समातेको छ । बैंकको न्यून ब्याजदर र संस्थागत लगानीकर्ताको प्रवेशले स्टकको भाउ बढाएको हो । साधारण सेयरको मूल्य देखाउने फ्लोट सूचक अझै पनि १ सय ५० अंकभन्दा तल नै छ । २०६५ भदौलाई आधार मान्दा नेप्से धेरै माथि गएको मान्न सकिँदैन । त्यसपछि बजार घटेर २ सय ९२ अंकसम्म झरेको थियो । यो न्यून बिन्दु भनेको नेपाली सेयर बजार ‘क्र्यास’ भएको हो । तर, अहिलेको बजारमा भाउ वृद्धि लगातार हुनु भनेको डरलाग्दो हो । यसले नयाँ लगानीकर्तालाई डुबाउन सक्छ । बजार बढेर नै जाने हो । तर, यसरी लगातार होइन । अहिले नयाँ लगानीकर्ता बजारमा प्रवेश गर्ने समय होइन । तर, बजार बढेका वेलामा कोही पनि यस्तो सुझाब सुन्न चाहँदैनन् ।

३. ब्याजदर सेयरको भाउ बढाउने कारण

जुनवेला बजार क्र्यास भएको थियो त्यो समयमा बैंक तथा वित्तीय संस्थाको कर्जाको ब्याजदर १५ प्रतिशत हाराहारी पुगेर उच्च थियो । अहिले ब्याजदर ७ देखि १० प्रतिशतको हाराहारीमा छ । यसबीचमा ब्याजदर त्यसभन्दा पनि तल झरेको थियो । न्यून ब्याजदर नै बजारमा सेयरको भाउ बढाउने पहिलो कारण हो । ब्याजदर र सेयर बजारको सम्बन्ध जहिले पनि विपरीत हुने गर्दछ । ब्याजदर बढेका वेला सेयरको मूल्य घट्ने र घटेका वेला सेयर मूल्य बढ्ने गर्छ । यो प्रवृत्ति नेपाली सेयर बजारमा पनि पटक–पटक देखिइसकेको छ । विश्वभरिकै बजार र ब्याजदरको सम्बन्ध विपरीत हुन्छ । नेपालमा बैंकले लगानी गर्ने क्षेत्र पाएपछि यो दर माथि जानेछ । अहिले बैंकमा तरलता थुप्रिएको छ । लगानी गर्ने ठाउँ कम छन् । लगानीकर्तालाई पनि बैंकमा पैसा राख्दाभन्दा सेयरमा लगानी गर्दा बढी आम्दानी हुन्छ । कर्जा लिएर सेयरमा लगानी गर्दा फाइदा हुने अवस्था छ । बजारमा सेयरको भाउ बढेर हुने नाफा र कम्पनीले दिने लाभांशलाई हेर्दा सस्तो दरमा कर्जा लिएर सेयरमा लगानी गर्दा फाइदा नै हुन्छ । यसैले अहिले बजारमा सेयरको भाउ बढेको हो । अहिलेको सेयर बजारमा दुई–चारजना लगानीकर्ता मिलेर मूल्य घटाउन र बढाउन सक्दैनन् । केही साना कम्पनीमा बाहेक बजार पूर्ण रूपमा बजारमा नै निर्भर छ । संस्थागत लगानीकर्ताको प्रवेशले बजारले नयाँ उत्साह र औजार पाएको छ ।

४. सामूहिक लगानी कोषबाट नयाँ गति

सामूहिक लगानी कोष सञ्चालनले बजारलाई नयाँ गति दिएको छ । यस्ता कोष सञ्चालनमा आएपछि बजारमा सेयरको मूल्य निर्धारण पूर्णतया बजारबाटै हुनेछ । अहिले पनि धेरै लाभ नआउने देखेर नेपाल टेलिकमको सेयर मूल्य नबढ्नु यसको उदाहरण हो । सेयरको मूल्य घटेका वेलामा यस्ता कोषले खरिद गर्नेछ भने बढेको समयमा बिक्री गरी बजारलाई सन्तुलित बनाइराख्नेछ । अहिले वाणिज्य बैंकहरूले स्थापना गरेका यस्ता कोषले सेयरमा लगानी गर्न थालेपछि पनि स्टकको भाउ अकासिएको बजारमा अहिले सेयरको नाफामा बुझाउनुपर्ने पुँजीगत लाभकर पनि अवैज्ञानिक छ । जति अवधि सेयर होल्ड गर्नेले पनि उही दरमा पुँजीगत लाभकर बुझाए पुग्छ । यसलाई वैज्ञानिक बनाउन एक वर्षभन्दा कम अवधिमा सेयर होल्ड गर्नेलाई बढी र लामो समय होल्ड गर्नेलाई घटी कर लगाउनुपर्छ । सँगसँगै तत्काल सेयर किनबेचमा संलग्नलाई बढी दर तोक्नुपर्छ । यसबाट तत्कालको ‘सट्टेबाजी’मा संलग्न हुनेलाई निरुत्साहित गर्नेछ र दीर्घकालका लागि सेयर किन्ने प्रोत्साहित हुनेछन् । धितोपत्र बोर्ड, स्टक एक्सचेन्ज र ब्रोकरले विभिन्न शीर्षकमा उठाउने शुल्क घटाउनु सकारात्मक छ । तर, ब्रोकरले पनि राम्रो आम्दानी गरिराख्नुपर्छ । यसबाट लगानीकर्तालाई उत्साहित गर्नेछ ।

५. नीतिगत अस्थिरताको सन्देश

चालू आर्थिक वर्षको मौद्रिक नीतिले मार्जिन लेन्डिङलाई नियन्त्रण नगरे पनि नीतिगत स्थिरता दिएन । मार्जिन लेन्डिङ एकपटक तोकेपछि चलाइरहनु भनेको बजारलाई अस्थिर बनाएर नियन्त्रणमा लिनु हो । राष्ट्र बैंकले यसपटक पनि मार्जिन लेन्डिङ कर्जाको सीमा परिवर्तन गरेर नीतिगत अस्थिरताको सन्देश दिएको छ । विगतमा राष्ट्र बैंकले यस्तै नीतिगत अस्थिरताबाट सेयर बजारलाई खेलाउँदै आएको थियो । पछिल्लो समय स्टकब्रोकरमार्फत लगानीकर्तालाई कर्जा दिने मार्जिन लेन्डिङको प्रस्ताव अगाडि आएको छ । धितोपत्र बोर्डको पाँचवर्षे गुरुयोजनामा पनि ब्रोकरमार्फत मार्जिन लेन्डिङ गर्ने व्यवस्था छ । स्टक ब्रोकरको क्षमता अभिवृद्वि नगरी तत्कालै यो व्यवस्था कार्यान्वयनमा ल्याउन सम्भव छैन । यसका लागि स्टक ब्रोकरको पुँजी, पूर्वाधार र जनशक्तिको क्षमता बढाउनुपर्ने हुन्छ । लगानीकर्तालाई सेयर धितो राख्न बैंक तथा वित्तीय संस्थामा धाउनुभन्दा सक्षम ब्रोकरमार्फत नै लगानी गर्ने व्यवस्था बढी सरल हुन्छ । भारतमा ब्रोकरले नै लगानीकर्तालाई कर्जा दिन्छन् ।

६. बजार आधुनिक युगमा प्रवेश गर्न नसक्नु

केन्द्रीय निक्षेप प्रणाली (सिडिएससी) सञ्चालनमा आएपछि बजारमा कारोबार बढेको हो । यसले कागजी प्रमाणपत्रको युग समाप्त गरी डिजिटल जमानामा स्टक बजारलाई प्रवेश गराउने पहिलो चरणको काम पूरा गरेको छ । बजार आधुनिक युगमा प्रवेश गर्न सकेको छैन । बजारलाई पूर्णरूपमा आधुनिक र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको बनाउन अनलाइन कारोबार सुरु गर्नुपर्छ । सरकारी स्वामित्वको स्टक एक्सचेन्जले तत्कालै अनलाइन कारोबार सुरु गर्दैन भने निजी स्तरको स्टक एक्सचेन्ज स्थापना गर्नुपर्छ । गैरआवासीय नेपाली (एनआरएन) लाई सेयर बजारमा लगानी गर्न दिने घोषणा भएको धेरै भइसकेको छ । तर, एनआरएनको लगानी बजारमा आउन सकेको छैन । पोर्टफोलियो व्यवस्थापन कम्पनीमार्फत एनआरएनले लगानी गर्न सक्ने भनिए पनि कार्यान्वयनमा ल्याउन ढिलाइ भएको छ ।

७. विदेशी लगानीकर्तालाई बाटो खुला

एनआरएनको लगानी सुरु गरी अब बजारमा विदेशी लगानीकर्तालाई पनि बाटो खुला गर्नुपर्छ । सधैँ खुम्चिएर बस्ने कार्यले स्तरोन्नति हुनै सक्दैन । अर्थतन्त्रको ऐना स्टक मार्केट हो । यो मार्केटमा विदेशी लगानी नहुनु भनेको अगाडि बढ्न नखोज्नु हो । सेयर बजार भनेको भविष्यमा मुलुकको भविष्य कस्तो रहन्छ त्यसबाट कम्पनीको अवस्था निर्धारण हुन्छ भन्नेमा निर्भर रहन्छ । भविष्य आशावादी नभएमा बजार पनि घटिरहन्छ । भविष्य सकारात्मक भए बजार पनि बढिरहन्छ । सेयर बजार तत्काल कम्पनीले दिने नाफा, व्यवस्थापन, सकारात्मक भविष्यमा आधारित हुन्छ । यसको आधार भनेको राजनीति नै हो । राजनीति सकारात्मक भए आर्थिक विकास तीव्र हुन्छ । या वेलामा कम्पनीको नाफा पनि बढ्छ । लगानीकर्ताले पाउने प्रतिफल पनि बढ्छ र सेयरको मूल्य पनि उकालो लाग्छ । यही आधारमा अहिलेको बजार बढेको हो । सेयर बजार प्राविधिक विश्लेषणमा मात्रै आधारित हुन सक्दैन । बजारका लागि आवश्यक पूर्वाधार र आधुनिकताका लागि सरकारी निकायले प्रयास गर्नुपर्छ । बजारमा प्रतिस्पर्धा नहुने अवस्था, झन्झटिलो व्यवस्था अन्त्य गर्नेतर्फ नियामक निकाय लाग्नुपर्छ । आवश्यक पूर्वाधार तयार भएपछि बजारले निर्धारण गरेको मूल्यमा चिन्ता लिन जरुरी छैन । मूल्य बढ्ने घट्नका लागि हो भने भाउ घट्ने बढ्नका लागि हो ।

८. बजार घटबढ गराइनुहुँदैन

राष्ट्र बैंक र धितोपत्र बोर्डले बजारलाई घटबढ गराउने नीतिगत खेल नखेलेमा बजार उकालोतर्फ नै लाग्नेछ । जबसम्म बैंकमा निक्षेप र कर्जाको ब्याजदर बढ्दैन, त्यतिवेलासम्म बजार उकालो लाग्छ । जब ब्याजदर बढ्छ त्यसपछि बजार ओरालो लाग्न सुरु गर्नेछ । मुलुकको भविष्य सकारात्मक देखिएपछि सेयरको मूल्य बढ्ने हो । बजार पनि केही घटबढ हुँदै भाउ बढ्नेतर्फ नै अगाडि बढ्ने छ । बैंक तथा वित्तीय संस्थाको चुक्ता पुँजी बढाउने राष्ट्र बैंकको निर्देशनले बजारमा सेयरको संख्या बढाउनेछ । योसँगै वाणिज्य बैंकहरूले स्थापना गर्ने म्युचुअल फन्डको संख्या पनि बढ्दै छ । यसले बजारमा संस्थागत लगानी बढाउनेछ । लगानी बढ्नुको अर्थ भाउ पनि बढ्नेछ । बजार नबुझ्नेहरूले म्युचुअल फन्डको स्किम (सेयर) किन्नु उत्तम हुन्छ । नयाँ लगानीकर्ता पनि फन्डको स्किममा लगानी गर्ने र प्राथमिक निस्कासनमा एक सय रुपैयाँ अंकित सेयरमा पैसा हालेर बजारमा प्रवेश गर्नु राम्रो हुन्छ ।

९. व्यावसायिकता बुझेर लगानी

सेयर बजारमा लगानी गर्नेहरू धैर्य गरेर बसेमा एक, दुई वर्षमा होइन, कम्तीमा १० वर्ष कुर्ने हैसियत राख्ने हो भने सेयरमा लगानी गर्ने हरेक व्यक्ति करोडपति हुनेछन् । यसका लागि कम्पनीको अध्ययन, व्यवस्थापनको व्यावसायिकतालाई भने बुझ्न सक्नुपर्छ । एकै वर्षमा कमाउँछु भनेर लगानी गर्नेहरू भने टाट नै पल्टिन सक्छन् । घरजग्गामा जस्तो मुखका आधारमा सेयरको मूल्य तोकिँदैन । बजारले यसको मूल्य निर्धारण गर्छ ।

(लेखक सेयर विश्लेषक एवं लगानीकर्ता हुन् । हामीले यो लेख नयाँ पत्रिका दैनिकबाट साभार गरेका हौँ।)