काठमाडौं । विश्वमा ऊर्जा संकट, चिप उत्पादनको प्रतिस्पर्धा, र चीनको आपूर्ति श्रृंखलामाथिको निर्भरता कम गर्ने दौडधूप चलिरहेका बेला भारतले प्रविधिमा आत्मनिर्भरता र विश्वव्यापी नेतृत्वका लागि एक स्पष्ट रणनीतिक बाटो कोरेको छ । रेयर अर्थको उत्खनन, कृत्रिम बौद्धिकता (AI) शिक्षाको विस्तार, र सेमिकन्डक्टर उद्योगमा बहुराष्ट्रिय साझेदारीलाई तीव्र गतिमा अघि बढाउँदै भारत अब ‘विश्वव्यापी आपूर्ति श्रृंखला नेता’ बन्ने बाटोमा उभिएको छ । यो उदय आर्थिक मात्र नभई भूराजनीतिक रूपमा पनि महत्त्वपूर्ण मानिएको छ।

रेयर अर्थमा भारतको नयाँ अग्रसरता

हालै टाइम्स कुवेतमा प्रकाशित एक विस्तृत प्रतिवेदनअनुसार, भारतले समुद्री बालुवाबाट रेयर अर्थ तत्वहरूको औद्योगिकस्तरमा उत्खनन सुरु गरिसकेको छ। खासगरी, सिंगरौली क्षेत्रबाट थालिएको यो उत्खननलाई भारत सरकारले राष्ट्रिय सुरक्षा, अन्तरिक्ष अनुसन्धान र सेमिकन्डक्टर उद्योगसँग प्रत्यक्ष जोडेको छ। यो चीनको ‘रेयर अर्थ एकाधिकार’ विरुद्धको स्पष्ट जवाफका रूपमा हेरिएको छ। सिंगरौली, राजस्थान, र तामिलनाडुका क्षेत्रहरूमा नियोडिमियम, स्क्यान्डियम र थुलियमजस्ता उच्च-मूल्यका रेयर अर्थ तत्वहरूको उत्खननको तयारी भइरहेको छ।

विश्वकै ठूलो AI–Ready जनसंख्या

एसियन लाइटको रिपोर्टअनुसार, भारतले हाल विश्वकै सबैभन्दा ठूलो AI–ready स्कुल जनसंख्या तयार गरिरहेको छ। भारतको शिक्षा मन्त्रालयको पहलमा जम्मु-कश्मीर, उत्तरप्रदेश, बिहार, र आन्ध्रप्रदेशका हजारौं विद्यालयहरूमा AI को आधारभूत तालिम, डेटा साक्षरता र प्रोग्रामिङ पाठ्यक्रम सुरु गरिएका छन्। यस कार्यक्रमले ग्रामीण क्षेत्रका विद्यार्थीलाई पनि समेटेको छ, जसको उद्देश्य भविष्यका वैज्ञानिक उत्पादन गर्नु मात्र नभई एक पूर्ण डिजिटल लोकतन्त्र निर्माण गर्नु पनि हो ।

सेमिकन्डक्टर र रक्षा प्रविधिमा साझेदारी

डेली एसियन एज र इकोनोमिक टाइम्सका अनुसार, भारतले पछिल्ला वर्षहरूमा २३ वटा नयाँ सेमिकन्डक्टर डिजाइन परियोजनाहरूलाई स्वीकृति दिएको छ। यसमा भारत-जर्मनीको फ्राउनहोफर सहयोग, जापान, अमेरिका र इजरायलसँगको अनुसन्धान सहकार्य पनि समावेश छन्। भारतले आफ्नो ‘डिजिटल सम्प्रभुता’ कायम गर्न ‘मेक इन इन्डिया-सिक्युर इन इन्डिया’ मोडेल अपनाएको छ। फिलिपिन्स, भियतनाम, ब्राजिल, दक्षिण कोरियाजस्ता देशहरूले पनि भारतसँग प्रविधि हस्तान्तरण सम्झौतामा चासो देखाइरहेका छन्।

चीनसँग फरक विकासको मोडेल

भारतले विकासको भू-रणनीतिक मोडेलमा आफूलाई चीनसँग भिन्न साबित गरेको छ। जहाँ चीनले ‘ऋणजाल कुटनीति’ (debt trap diplomacy) अपनाएको छ, भारतले भने प्रविधि साझेदारी र क्षमता अभिवृद्धिमा जोड दिएको छ। एसियन न्युज पोस्टमा प्रकाशित एक विश्लेषणअनुसार, “भारतको छिमेकी नीति अब एकतर्फी प्रभुत्वमा होइन, दुईपक्षीय क्षमता विकासमा आधारित छ।” नेपाल, भुटान, बंगलादेश, श्रीलंका, र माल्दिभ्ससँग भएका परियोजनाहरूमा पाइपलाइन, विद्युत् प्रसारण, डिजिटल शिक्षा, र महिला सशक्तीकरण प्राथमिक विषय बनेका छन्।

उदाउँदो भारत: विश्वसनीयता र पारदर्शिताको विकल्प

भारतको यो रणनीतिक प्रगति केवल व्यापारिक सफलता मात्र होइन, यो विश्व राजनीति र प्रविधिमा नेतृत्व लिन तयार एक लोकतान्त्रिक राष्ट्रको उदय हो। चीनको उत्पादनमाथिको विश्वास कमजोर हुँदै जाँदा भारत गुणस्तर, विश्वसनीयता र पारदर्शिताको आधारमा वैकल्पिक केन्द्रको रूपमा उदाउँदै छ। यसलाई पुष्टि गर्ने केही यथार्थहरू पनि छन्: सन् २०२५ को पहिलो ६ महिनामा भारतको सेवा निर्यात १२ प्रतिशतले बढेको छ, भारतीय कम्पनीहरूले ४० भन्दा बढी अन्तर्राष्ट्रिय पेटेन्ट दर्ता गरेका छन्, र भारतले सन् २०३० सम्ममा विश्व सेमिकन्डक्टर बजारको १५ प्रतिशत हिस्सा ओगट्ने लक्ष्य लिएको छ ।