काठमाडौँ । नेपालका युवाहरूको विदेश जानु धेरै हदसम्म रहर भन्दा पनि बाध्यता सावित भएको छ । पहिलेको समयमा जब छोरा र छोरी जन्म हुन्थ्यो आमाबाबा र छरछिमेकीले छोरा छोरी ठुलो भएपछि भविष्यमा राम्रो शिक्षा लिएर देशको सेवा गर्नेछन् भनेर कैयौँ सपना बुन्ने गर्दथे । मेरो पनि बुबा आमाले सदैव दिने आशीर्वाद पनि त्यही थियो र मलाई लाग्थ्यो देशमा नेतृत्वको पुस्ता फेरिँदैछ अब त देशको मुहारमा पनि अवश्य केही परिवर्तन होला र आफ्नो देशमा नै सेवा गर्नुपर्दछ । 

जव हामी क्याम्पस गइन्थ्यो सयौँ विद्यार्थीहरूको खचाखच हुन्थ्यो । कसैले भन्नुहुन्थ्यो मेरो शैक्षिक यात्रा त डाक्टर, पाइलट, इन्जिनियर, व्यवस्थापक, त कसैले भन्नुहुन्थ्यो मेरो अध्ययन देशको कृषि, पर्यटन, नयाँ खोज तथा अनुसन्धान र राजनैतिक क्षेत्रको अगुवा गर्नुपर्छ भनेर तर विडम्बना आजभोली कक्षा १२ सम्म पढ्ने केही विद्यार्थी मात्र स्कुल तथा क्याम्पसमा देखिन्छन् त्यही पनि शिक्षकको सङ्ख्या बढी छ र विद्यार्थीको सङ्ख्या अति न्यून छ ।

यसो हेर्छु कक्षा १२ पास गरेका ति दुधेबालकहरु सबै क्याम्पस छोडेर भाषा कक्षा लिन विभिन्न इन्स्टिच्युटमा लाइनबद्ध बसिरहेका र ति विभिन्न सपना बुनेका मेरा साथिहरुले लिएको शिक्षा र देखेको सपना आज विदेशीको मरुभूमिमा काम लागिरहेको छ । आमा बुबा, परिवार, समाज र देशको समग्र सेवा गर्ने अवसर गुमाउनुपरेको छ । धेरै युवाहरू विदेश जान चाहन्छन्, तर यो चाहना प्रायः रोजगारीको अवसरको अभाव, आर्थिक दबाब, शिक्षा र करियरको वृद्धि जस्ता कारणहरूले उत्पन्न भएको छ । नेपालका युवाहरूको विदेश जानु अधिकांश अवस्थामा बाध्यता हो । यदि देशमा रोजगारीका अवसर, राम्रो शिक्षा र विकासका समुचित अवसरहरू उपलब्ध भए भने, युवाहरू विदेश जानको सट्टा नेपालमै बस्न र देशको विकासमा योगदान दिन इच्छुक हुनेछन् । यद्यपि केही युवाहरू विदेश जानको लागि व्यक्तिगत कारण र अवसरको खोजी गर्न सक्छन्, तर अधिकांश युवा आर्थिक, राजनीतिक र सामाजिक बाध्यताका कारण विदेश जान्छन् । 

नेपालबाट युवाहरु विदेशिनुका विभिन्न कारणहरु :

१ . रोजगारीका अवसरको अभाव-  नेपालमा उच्च शिक्षा प्राप्त गरेका धेरै युवा पनि योग्यतासँग मेल खाने रोजगारी पाउँदैनन् । यसले उनीहरूलाई विदेश जान प्रेरित गर्दछ, जहाँ उनीहरु राम्रो अवसरहरू पाउछन् । नेपालमा राम्रो र स्थिर रोजगारीको अवसर कम रहेको छ । रोजगारीको कमीले गर्दा, धेरै युवा विदेश जान बाध्य हुन्छन् ।

२. आर्थिक अस्थिरता- नेपालको अर्थतन्त्र प्राय कृषि र घरेलु उद्योगमा निर्भर छ, जसको कारण युवाहरूले राम्रो आर्थिक अवस्था नपाउँदा विदेश जाने निर्णय गर्छन् । नेपालमा अधिकांश युवाहरूको परिवार आर्थिक समस्यामा छन् । राम्रो जीवनस्तर र भविष्यको सुरक्षा सुनिश्चित गर्न, युवा विदेश जान चाहन्छन् । साथै, नेपालको आन्तरिक अर्थतन्त्रमा काम गर्ने युवाको तलब सामान्यतया कम छ, र जीवनस्तर वृद्धि गर्न कठिनाइ हुन्छ । धेरै नेपाली युवा विदेश गएर काम गरेर आफ्नो परिवारलाई आर्थिक मद्दत गर्छन्, जसलाई ‘विदेशी मुद्रा’ पठाउने परम्पराको रुपमा हेर्न सकिन्छ ।

३ . शिक्षा र कौशलतामा विकास- नेपालमा उच्च शिक्षा र विभिन्न दक्षता विकासका अवसरहरू सीमित छन् । विदेशमा अध्ययन गर्ने र विभिन्न पेशागत दक्षताहरु सिक्न चाहने युवाहरूको सङ्ख्या बढ्दै गइरहेको छ । साथै, व्यावसायिक प्रशिक्षणका अवसरहरू सीमित छन् । त्यसैले, युवाहरू आफ्नो शैक्षिक र पेशागत लक्ष्यलाई पूरा गर्न विदेश जान चाहन्छन् ।

४. राजनीतिक अस्थिरता- नेपालका युवाहरु विदेशिनुको मुख्य कारण भनेको समय समयमा हुने राजनीतिक अस्थिरता र संघर्षले रोजगार र जीवनस्तरमा ल्याएको अनिश्चितता हो । यसले युवाहरुको भविष्यको योजना प्रभावित गरिरहेको छ र उनीहरुलाई स्थिरता खोज्न विदेश जान प्रेरित गर्दछ । नेपालको राजनीतिक परिस्थिति धेरै पटक अस्थिर रहेको छ । यसले युवाहरुको भविष्यमा अनिश्चितता पैदा गर्छ र तिनीहरुलाई विदेश जानको लागि प्रेरित गर्छ । सरकारको अस्थिरता र विभिन्न आन्दोलनहरूले रोजगार र आर्थिक अवसरमा असुरक्षा उत्पन्न गरेको छ। यसले युवालाई विदेश जान बाध्य बनाउँछ । राजनीतिक अस्थिरता र कच्चा ढाँचा भएका विकास योजनाहरूले युवाहरुलाई नेपालमै काम गर्ने अवसरको कमी महसुस गराईरहेको छ ।

५. पारिवारिक दबाब र परम्परा- धेरै युवाहरु बेरोजगार भई खाली हात बसिरहेको अवस्थामा, युवाहरुका परिवारहरु लाई दैनिक गाँसबास र कपासको सहजै प्रत्याभूति नभएका कारणले उनिहरुका परिवारले विदेश जान उनीहरुलाई प्रोत्साहित गर्छन् । साथै, थुप्रै युवाहरु आफ्नो परिवारको आर्थिक स्थिति सुधार गर्न, शिक्षा, स्वास्थ्य र अन्य आवश्यकता पुरा गर्न विदेश जान बाध्य हुन्छन्।

६ . प्राकृतिक प्रकोप- नेपालमा समयसमयमा प्राकृतिक प्रकोप (जस्तै भूकम्प, बाढी, पहिरो) र आपतकालीन परिस्थितिहरूले जीवनस्तरमा ठूलो असर पुर्याउँछ। यस्ता घटनाहरुले युवाहरुलाई नेपालमा स्थिरता नपाउँदा विदेश जानको लागि प्रेरित गर्छ।

७. जीवनस्तर र भविष्यको सुरक्षा- युवाहरु विदेश जान चाहन्छन् ताकि उनीहरुले राम्रो भविष्य सुनिश्चित गर्न सकुन । नेपालमा उपयुक्त आर्थिक र सामाजिक अवसरको अभावले गर्दा विदेश जाने प्रक्रिया बाध्यता बनिरहेको छ । राम्रो तलब र सेवानिवृत्तिको सुरक्षा, स्वास्थ्य सेवाको राम्रो पहुँच, र अन्य सुविधाका कारण धेरै नेपाली युवा विदेश जान चाहन्छन्।

सरकारले युवा पुस्तालाई देशमै रोक्न वा संरक्षण गर्न यथाशिघ्र अपनाउने उपायहरु:

१ . रोजगारीका अवसरको सिर्जना-  नेपालमा युवाहरुको बेरोजगारी दर उच्च छ । यदि युवाहरुको योग्यतासँग मेल खाने रोजगारका अवसरहरु सिर्जना गरिए भने उनीहरु देशमै बस्न रुचाउनेछन् । कृषि, निर्माण, सूचना प्रविधि, पर्यटन र अन्य उद्योगमा नवप्रवर्तनात्मक योजनाहरु र उद्योगहरूको विकास गर्दा युवाहरुलाई रोजगारीका अवसर प्रदान गर्न सकिन्छ ।

-साना र मझौला उद्योगको प्रवृद्धि: साना र मझौला उद्योगको विकास गर्दा ग्रामीण क्षेत्रको युवा वर्गलाई आत्मनिर्भर बनाइने छ । 

-स्टार्टअप र इनोवेसनको प्रवर्धन: युवाहरुको सिर्जनात्मकता र नयाँ सोचलाई प्रोत्साहन दिँदा उनीहरु देशमै रहि आफ्नो व्यवसाय वा प्रोजेक्ट सुरु गर्न सक्दछन् ।

२. शिक्षा र कौशल विकासको अवसर बढाउनु: नेपालमा शिक्षा प्रणालीलाई थप व्यावसायिक र व्यावहारिक बनाउनु अत्यन्त आवश्यक छ। युवाहरुलाई उच्च शिक्षामा मात्र होइन, व्यावसायिक र पेशागत कौशल विकासमा पनि ध्यान दिनु आवश्यक छ । 

-सस्तो र गुणस्तरीय शिक्षा: देशभरिका विद्यालय र विश्वविद्यालयमा गुणस्तरीय शिक्षा र प्रशिक्षणको पहुँच बढाउने । 

-प्रोफेशनल डिप्लोमास र कोर्स: युवाहरुलाई विभिन्न क्षेत्रका पेशागत डिप्लोमास र कोर्स गर्नका लागि अवसर प्रदान गर्ने ।

३ . व्यवस्थागत सुधार र राजनीतिक स्थिरता:  नेपालमा राजनीतिक अस्थिरता र व्यवस्थागत समस्याहरुले पनि युवाहरुलाई विदेश जान प्रेरित गर्छ। यसलाई सुधार गर्नका लागि:
-राजनीतिक स्थिरता र पारदर्शिता: स्थिर र पारदर्शी सरकारको आवश्यकता छ जसले युवाहरुको भविष्यलाई उज्जवल बनाउन प्रोत्साहन गर्नेछ । 

-कानूनी र प्रशासनिक सुधार: रोजगारी, व्यापार, र उद्योगसँग सम्बन्धित कानूनी प्रणालीलाई सरल र पारदर्शी बनाउनु, जसले युवाहरुलाई आत्मनिर्भरता र देशमै बसेर काम गर्न प्रोत्साहित गर्नेछ ।

४ . आर्थिक प्रोत्साहन र निवेशको वातावरण सृजना: युवाहरुको ध्यान आकर्षित गर्नका लागि सरकार र निजी क्षेत्रसँग मिलेर आर्थिक प्रोत्साहन योजनाहरु बनाउन सकिन्छ ।
– सस्तो ऋण र अनुदान: युवाहरुलाई आफ्ना व्यापार सुरु गर्न सस्तो ऋण र अनुदान उपलब्ध गराउने ।

– लगानीको आकर्षण: स्थानीय र विदेशी लगानीकर्तालाई आकर्षित गरेर रोजगारका अवसरहरु सिर्जना गर्ने ।

५ . प्राकृतिक स्रोतको उपयोग र पर्यटन प्रवर्धन: नेपालको समृद्धिको एक प्रमुख स्रोत यसको प्राकृतिक सम्पत्ति र पर्यटन क्षेत्र हो । यदि नेपालले आफ्नो पर्यटन क्षेत्रमा सुधार गर्दै, युवाहरुलाई यस क्षेत्रसँग जोड्न सक्छ भने उनीहरु विदेश जानको सट्टा यत्रा र कार्यमा संलग्न हुन सक्छन् । 

-सस्तो र आकर्षक पर्यटन विकास:पर्यटनको क्षेत्रलाई वृद्धि गराउँदै, स्थानीय युवाहरुलाई काम दिने अवसर सिर्जना गर्ने ।

-पारिस्थितिकी पर्यटन र सामुदायिक परियोजनाहरु: पर्यावरणीय दृष्टिले दिगो र समाजको फाइदा गर्ने पर्यटन योजना संचालन गर्दा युवा वर्गमा जागरूकता र रोजगारीको सिर्जना हुनेछ ।

६ . स्वास्थ्य र सामाजिक सुरक्षा प्रणालीको सुधार: युवाहरुको जीवनस्तर सुधार्नका लागि गुणस्तरीय स्वास्थ्य र सामाजिक सुरक्षा प्रदान गर्नु आवश्यक छ । 

-स्वास्थ्य सेवामा सुधार: स्थानीय तहमा स्वास्थ्य सेवाको पहुँच र गुणस्तर सुधार गर्दा युवाहरुले काम गर्दा र बस्दा आफूलाई सुरक्षित महसुस गर्नेछन् ।

-सामाजिक सुरक्षा योजनाहरु: युवाहरुलाई भविष्यका लागि सामाजिक सुरक्षा र भविष्यमा सेवानिवृत्तिको योजनामा राख्ने प्रोत्साहन ।

७ . युवा मनोबल र नेतृत्वको विकास: युवाहरुको मनोबल उच्च राख्न र सकारात्मक मानसिकता प्रोत्साहन गर्न महत्त्वपूर्ण छ । 

– नेतृत्वको अवसर: युवाहरुलाई नेतृत्वका भूमिकामा लैजाने र जिम्मेवारी दिने, जसले उनीहरुलाई देशको विकासमा सक्रिय रुपमा संलग्न गराउँछ । 

– समाजसेवा र स्वयंसेवक कार्यक्रम: युवाहरुको देशप्रतिको प्रेम र समर्पणलाई बलियो बनाउन विभिन्न समाजसेवी र स्वयंसेवक कार्यक्रमा सहभागिता बढाउनु ।

८ . संस्कृति र राष्ट्रियता प्रोत्साहन: युवाहरुमा आफ्नै देश र संस्कृतिप्रति गर्व र प्रेम जगाउनका लागि संस्कृति र राष्ट्रियता सम्बन्धी कार्यक्रमहरुको आयोजना गर्नु आवश्यक छ ।
-साँस्कृतिक कार्यक्रम र महोत्सव:युवाहरुलाई आफ्ना परम्पराहरु र सांस्कृतिक धरोहरसँग जोड्नका लागि राष्ट्रिय स्तरमा महोत्सव र कार्यक्रमहरु सञ्चालन गर्नु ।

अन्तिममा: नेपालका युवाहरुलाई देशमै राख्नका लागि शिक्षा, रोजगार, राजनीतिक स्थिरता, सामाजिक सुरक्षा, र सांस्कृतिक प्रवर्धन जस्ता पहलहरु आवश्यक छन् । यदि यी सबै पहलहरु प्रभावकारी ढंगले लागू गरिए भने युवाहरु नेपालमा नै बस्न र योगदान दिन इच्छुक हुनेछन् ।

(मातृभुमि लघुवित्त वित्तीय संस्थाका अनुगमन अधिकृत प्रेम बहादुर थापाको लेख । )