काठमाडौँ । भारतको युनिफाइड पेमेन्ट्स इन्टरफेस (युपीआई) ले विश्वको सबैभन्दा ठूलो रियल-टाइम भुक्तानी प्रणालीको रूपमा आफूलाई स्थापित गर्दै इतिहास रचेको छ । हालै सार्वजनिक गरिएको तथ्यांक अनुसार, दैनिक कारोबारको मात्रामा युपीआईले विश्वव्यापी भुक्तानी दिग्गज भिसालाई समेत पछि पारेको छ । यो उपलब्धिले भारतको डिजिटल अर्थतन्त्रमा आएको क्रान्तिलाई मात्र होइन, विश्वव्यापी भुक्तानी प्रणालीमा यसको बढ्दो प्रभावलाई पनि उजागर गरेको छ ।
नयाँ तथ्यांकले देखाए अनुसार, युपीआईको दैनिक कारोबार संख्या ६५ करोड नाघेको छ, जबकि भिसाको आर्थिक वर्ष २०२४ को औसत दैनिक कारोबार ६३.९ करोडमा सीमित रहेको छ। यसले भारतमा डिजिटल भुक्तानीको क्षेत्रमा युपीआईको अभूतपूर्व प्रभुत्वलाई स्पष्ट रूपमा दर्शाउँछ। भारतमा कुल डिजिटल कारोबारमध्ये ८५% भन्दा बढी हिस्सा युपीआईले ओगट्छ, जसले यसको व्यापक स्वीकार्यता र दैनिक जीवनमा यसको गहिरो प्रभाव प्रमाणित गर्दछ।
युपीआईको यो सफलता भारतको आफ्नै नवप्रवर्तनको परिणाम हो, जसलाई राष्ट्रिय भुक्तानी निगमले सन् २०१६ मा सुरु गरेको थियो । यसको सहज, छिटो र सुरक्षित भुक्तानी सुविधाले गर्दा यो प्रणाली छोटो समयमै लाखौँ भारतीयहरूको रोजाइको माध्यम बन्न पुगेको छ। यसले सानो-तिनो पसलदेखि ठूला व्यवसायसम्म, सहरी क्षेत्रदेखि ग्रामीण भेगसम्म सबैलाई डिजिटल भुक्तानीको पहुँचमा ल्याएको छ, जसले नगदरहित अर्थतन्त्रको भारतको परिकल्पनालाई साकार पार्न ठूलो भूमिका खेलेको छ। अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषले समेत युपीआईको तीव्र वृद्धि र यसले भारतमा नगद तथा कार्ड प्रयोगमा ल्याएको कमीको प्रशंसा गरेको छ। आइएमएफका अनुसार, युपीआईले भारतलाई विश्वमा सबैभन्दा छिटो भुक्तानी गर्ने देश बनाएको छ ।
विश्वव्यापी रूपमा हेर्दा, युपीआईले हाल विश्वको कुल रियल-टाइम डिजिटल भुक्तानीको करिब ५०% हिस्सा ओगटेको छ। यो कुनै सानो उपलब्धि होइन, किनकि भिसा जस्तो भुक्तानी प्रणाली २०० भन्दा बढी देशहरूमा फैलिएको छ भने युपीआईहालसम्म केही सीमित देशहरूमा मात्र विस्तारित भएको छ। नेपाल, भुटान, फ्रान्स, सिंगापुर, श्रीलंका, युएई र मौरिसस जस्ता देशहरूमा युपीआईको विस्तार भइसकेको छ र थप २० भन्दा बढी देशहरूमा २०२८-२९ सम्ममा यसको पहुँच पुर्याउने लक्ष्य राखिएको छ। यसले भारतीय पर्यटक, विद्यार्थी र व्यवसायीहरूलाई विदेशमा पनि सहज रूपमा भुक्तानी गर्न सक्षम बनाएको छ।
युपीआईको यो सफलताले भारतलाई विश्वव्यापी फिनटेक (वित्तीय प्रविधि) मा एक अग्रणी राष्ट्रको रूपमा स्थापित गरेको छ। यसको खुला र अन्तरसञ्चालनयोग्य वास्तुकलालाई अब अन्य धेरै देशहरूले पनि अध्ययन गरिरहेका छन् र अपनाउने प्रयास गरिरहेका छन्। भारत सरकार र राष्ट्रिय भुक्तानी निगमले दैनिक एक अर्ब कारोबारको लक्ष्य राखेका छन्, जसले भविष्यमा युपीआईको अझ ठूलो विस्तार हुने संकेत गर्दछ। यसले केवल भुक्तानी प्रणालीमा क्रान्ति मात्र ल्याएको छैन, यसले वित्तीय समावेशीकरणलाई बढावा दिँदै देशको आर्थिक वृद्धिमा पनि महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याएको छ।
